Türk Hava Kurumu Etimesgut Uçak Fabrikası 1939 - 1954
- İsmail YAVUZ
- 19 Eyl 2023
- 7 dakikada okunur
...Bu yıl içinde, denizaltı gemilerini memleketimizde yapmayı başardık.
“... Hava Kuvvetlerimiz için yapılmış olan üç yıllık program, büyük milletimizin yakın ve
şuurlu alakasıyla, şimdiden başarılmış sayılabilir.
Bundan sonrası için bütün tayyarelerimizin ve motörlerinin Memleketimizde
yapılması ve harp sanayimizin de bu esasa göre inkişaf ettirilmesi iktiza eder.
Hava Kuvvetlerinin aldığı ehemmiyeti göz önünde tutarak, bu mesaiyi planlamak ve bu
mevzuu layık olduğu ehemmiyetle milletin nazarında canlı tutmak lazımdır.”
Mustafa Kemal ATATÜRK
1 Kasım 1937 T.B.M.M.’sinin açılış konuşması
Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1997, s.421
Sevgili Akdeniz Dergi okurları, bu bölümde sizlere Atatürk döneminde Türk Havacılık Sanayiinin hangi seviyelere yükseldiğini gösteren THK Etimesgut Uçak Fabrikasını sunacağım.
THK uçak fabrikası Nuri Demirağ uçak fabrikası ile birlikte esas olarak Türk havacılık sanayisinin gelişme dönemidir diyebiliriz. Çünkü İstanbul Teknik Üniversitesi’nden mezun olan genç mühendisler ile Yeşilköy ve Kayseri Makinist Mekteplerinde yetişen genç makinistler Eskişehir ve Kayseri Tayyare Fabrikaları’nın tecrübeli mühendis ve teknisyen kadrolarını oluşturmuşlardı. Türkiye artık kendi uçaklarını yapabilir duruma gelinmişti. 1 Kasım 1937 tarihinde TBMM açılışında Atatürk, yaptığı konuşmasında bu öngörüsünü açık olarak işaret etmiş ve şöyle demiştir; “Bundan sonrası için bütün tayyarelerimizin ve motörlerinin memleketimizde yapılması ve harp sanayimizin de bu esasa göre inkişaf ettirilmesi iktiza eder.” (geliştirilmesi gereklidir)
Atatürk, bu yönlendirmeyi yaptığı tarihte Türkiye, 1931 yılında yapılan birinci beş yıllık sanayi planı çerçevesinde ve tam bağımsız bir yapı içeresinde gelişmektedir. 1924 yılında yapılmaya başlayan demiryolları 3500 km’yi aşmış, 1931 yılında kurulan Sümerbank, 1935 yılında Etibank ve Şeker fabrikaları ve 1937 yılında temeli atılan Karabük Demir-Çelik fabrikaları ile sanayide dev hamleler atılmıştır. İşte 1937 yılı sonuna Atatürk’ün yönlendirmesi artık kendi yerli uçağımızı ve motorunu yapmamız yönündedir.
Bu çerçevede planlanan Etimesgut Uçak Fabrikası, Gazi Uçak Motor Fabrikası ve Ankara Rüzgâr tüneli bir kombine halinde planlanmış, Başbakan Şükrü Saraçoğlu, Milli Eğitim Bakanı Hasan Ali Yücel tarafından ve yapılmaya başlanmıştır. Müthiş bir planlamadır; uçak fabrikası, uçak motor ve tasarım testleri için rüzgâr tüneli tam anlamı ile kombine tesislerdi. 1941 yılında THK Uçak Fabrikası, 1948 yılında THK Uçak Motor Fabrikası faaliyete geçmiş, 1950’de ise Ankara Rüzgâr Tüneli (ART) tamamlanmıştır. Aslında 1 Kasım 1937 Atatürk’ün verdiği direktifin bir plan dâhilinde yerine getirildiğini anlıyoruz. Fakat 1950 yılında THK fabrikaların kapatılması ile Rüzgâr Tüneli faaliyete geçmeden uzun yıllar işlevsiz kalmıştır. Bugün ise, uzun yıllar içerisinde unutulmuş olan bu yapıtlardan Ankara Rüzgâr Tüneli TÜBİTAK-SAGE tarafından 1998 yılından beri işletilmektedir.
1939 -1940 yıllarında inşaatı tamamlanan THK Etimesgut Uçak Fabrikası, 14000 m2 yüzölçümü ve 8 milyon TL değeri ile kurulmasından sonra, 1942 yılında 113 mühendis, 221 teknisyen ve işçi ile çalışmaktaydı. 1945 yılında ise toplam 957 kişilik çalışanı bulunmaktaydı. Fabrikalarda aynı zamanda Polonyalı mühendis ve teknisyenler de çalıştırılmıştır. Nazi Almanya’sı tarafından işgal edilmiş olan Polonya’dan kaçan bu kişiler Türkiye’ye sığınmacı olarak alınmışlardı. THK Uçak Fabrikasında yapılan özgün projeler, THK-1, THK-3, THK-4, THK-6, THK-7, THK-8, THK-9 ve THK-13 planör, THK-2, THK-5, THK-10, THK-11, THK-12, THK-14, THK-15 Uçak olarak toplamda 104 adet uçak 16 özgün projeyle imal edilmiştir. THK–16 jet eğitim uçağı ise proje bazında kalmıştır. THK–16 jet eğitim uçağı projesi ise, üretilemeden proje bazında kalmıştır. Dizayn ofisi olarak adlandırılan Ar-Ge bölümünde, 1945 yılında 6 yüksek mühendis, 4 mühendis ve 2 ressamın çalıştığı bilinmektedir. Dizayn ofisinin ilk çalışması olan, 12 kişilik THK–1 ulaştırma planöründen bir adet yapılmıştır. Burada yapılan uçakların tasarımları fabrikada çalışan mühendisler tarafından yapılmış, imalatları fabrikada
üretilen yerli malzeme kullanılmıştır. Motorları ise 1948 yılından sonra Gazi Uçak Motor Fabrikasında De Havilland firmasının lisansı altında yerli olarak yapılan Gipsy-Major motorlar kullanılmıştır.
THK Etimesgut Uçak Fabrikası - 1950
1941-1950 Yıllarında Fabrikada Yapılan Özgün Projeler ve açıklamaları;
Miles Magister Uçağı: Tek motorlu, iki kişilik, okul başlangıç uçağıdır. De Havilland (İngiltere)
lisansı ile ve seri olarak 30 adet imal edilmiştir. Hava Kuvvetlerinde ve Türk Kuşunda uzun süre
kullanılmıştır.
THK–1 Askeri taşıt planörü, 12 kişilik. Fabrika tarafından projelendirilmiş ve prototip olarak bir tane imal edilmiştir. Kullanışsız bulunmuştur. Çok büyük olarak imal edildiğinden, çekim yapabilecek kapasitede uçak bulunamadığı için test uçuşu yapılamamıştır.
THK–2 Akrobasi Eğitim Uçağı, tek kişilik ve tek motorlu olup, 1946 yılında THK-2 tip numarası ile akrobasi eğitim uçağı olarak tasarlanmış ve üç adet prototip olarak imal edilmiştir. 130 B.G. gücünde, 4 silindirli, Gipsy-Major motoru ile donatılmış olan uçağın azami servis tavanı 4950 metre ve azami hızı ise 250 km/saat idi. Fabrika MKEK 'na devredildikten sonra 1952 yılında MKEK-2 adı altında üretime devam edilmiştir. Toplam olarak 12 adet imal edilmiştir. Türk Hava Kurumunda tasarlanarak imal edilen ilk uçaktır. Tecrübe uçuşunu THK Test pilotu E. Ali Yıldız yapmıştır. Ali Yıldız bir reportajında: “Uçak Fabrikası 1939–1940 yıllarında üretim çalışmalarına başladı. Yaklaşık 11 sene bu fabrikada tecrübe pilotluğu yaptım. THK–2, tek kişilik bir uçağın ilk test uçuşunu ben yaptım. Bu uçağın tekerlekleri içeri alınıyordu.”
THK-2 - Akrobasi Uçağı
THK–3 Tek Kişilik Akrobasi Planörü, Türk Kuşu için çok sayıda imal edilmiştir.
THK–4 Tek kişilik ilk-öğretim planörüdür.
THK–5 Ambulans Uçağı: İki motorlu hasta taşıma uçağıdır. İki hasta, bir doktor, iki pilot
taşıyabilir. 1944–1946 yıllarında tasarlanan THK–5 uçağı, iki motorlu, iki dümenli, semi-monokok (yarı bütün) ahşap gövdeli, ahşap pervanelidir. Milli savunma Bakanlığı adına Hava Kuvvetleri Bakım Şubesi tarafından uçuşa elverişlilik belgesi verilmiştir.
TC-THK AY, Danimarka’nın Odense kentinde hava ambulans hizmeti veren Falcks Şirketi
tarafından satın alınmıştır. Falcks Şirketi adına Danimarka Sivil Havacılığı OY-ACK sicil harflerini verilmiştir. THK-5 Danimarka’nın uzak ve ıssız adalarından yaz, kış, gece ve gündüz hasta taşımak için kullanılmıştır. Uçak, Polonya, Lüksemburg ve Hollanda’ya uzun menzilli uçuşlar gerçekleştirmiş, hasta taşımanın yanı sıra, Dan köylerine broşür atmak için de kullanılmıştır.
Falcks,“Tyrken” (Türkler) adını verdiği THK-5 uçağını 16 Mart 1960’a kadar kullanmıştır. Uçak,
961 uçuş saatini doldurduktan sonra Aalborg Hava Taksi şirketine satılmıştır. Bu şirkete de iki yıla yakın bir süre boyunca başarıyla hizmet veren Tyrken, 18 Kasım 1961’de Aalborg Havalimanı’na inişi sırasında büyük kırım geçirmiş ve servis dışı kalmıştır. Gövdesi, 1962 yılında bir çocuk parkına dekor olarak yerleştirilmiş ve bir süre sonra yakılarak ortadan kaldırılmıştır.
THK-5A Turizm Uçağı, Aynı uçağın yolcu versiyonu olup altı kişilik olup, 5 adet imal edilmiştir.
THK-7 İleri Öğretim Planörü, Tek kişilik olup, Türk Kuşu için imal edilmiştir.
THK-9 İki kişilik eğitim planörü olup, Türk Kuşu için imal edilmiştir.
THK-10 Hafif Nakliye Uçağı, Çift motorlu olup, 3 adet imal edilmiştir. Ayrıca değiştirilerek THK-5A tipine çevrilmiştir.
THK-11 Turizm Uçağı, Tek motorlu, üstten kanatlı, burundan tekerlekli ve itici tip pervaneli orijinal bir uçaktır. 4 kişilik turizm uçağı olarak projelendirilmiş ve bir adet imal edilmiştir. Motoru arkada olduğundan, soğutma zorlukları ile karşılaşılmıştır.
THK-12 Yolcu Uçağı, on iki kişilik çift motorlu yolcu uçağıdır. Projeleri tamamlanmış fakat imalata geçilememiştir.
THK-13 Uçan Kanat Planörü; tek kişilik prototip planör, 1948 yılında THK-13 uçan kanat projesi Y. Müh. Yavuz Kansu tarafından tasarlanmış ve planör olarak imal edilmiş, test uçuşları Pilot Kadri Kavukçu ve Pilot Cemal Uygun tarafından yapılmıştır. Üç tekerlekli iniş takımına sahip olup, büyüğü eksendedir, diğer ikisi dikey dümen kanadı altına monte edilmiştir. Kuyruksuz Planör THK–13, 20 metre kanat boyunda ve 2 metre yüksekliğinde 40 m2 sathında, 5 metre kant uzunluğunda ve toplam olarak 490 kg ağırlığında idi. İki adet Havilland Gipsy-Major 130 Bg gücündeki motorları ile donatılması Etimesgut Uçak Fabrikası lisansı altında inşa edilmesi düşünülmekteydi. Projede başarı sağlanmış fakat test uçuşu için alınan yanlış kararlar neticesinde planör düşmüş ve proje sonlandırılmıştır. Oysa aynı tarihlerde Amerika’da Northrop YB-49 Flying Wing adında aynı proje üzerinde çalışılmış ve başarılı olunamamıştı.
THK-13 - Uçan Kanat Planörü
THK-14 İki kişilik, ilk-öğretim planörüdür. Projeleri yapılmış, fakat imalata geçilememiştir.
THK-15 Başlangıç Eğitim Uçağı “Uğur” Projesi;
THK Etimesgut Uçak Fabrikası’nın en önemli projelerden biri olarak imal edilen eğitim uçağı, Türk Hava Kurumu ve Türk Hava Kuvvetleri’nde kullanılmıştır. THK–15 başlangıç eğitim uçağı, metal gövde yapısı, iniş takımlarında (shock struct) amortisörü ve fren sistemi olan, kapalı pilot mahalli, çift kumandalı (ön ve arka pilot) ve 145 Bg. gücünde motoru ile iyi bir eğitim uçağı olarak imal edilmiştir. Teknik özelliklerini incelediğimiz THK-15 Eğitim uçağı sınıfındaki aynı tip uçaklarla kıyaslandığında oldukça iyi bir gelişmişliğe sahip olduğu görülmektedir.
THK Etimesgut Uçak Fabrikası’nda tasarlanan “Uğur” uçağı 1950’li yılların teknolojisinde sınıfında dünya standartlarında özelliklere sahip bir uçaktır. Ayrıca Uğur uçağında kullanılan Gypsi-Major 145 Bg. gücündeki motor THK Gazi Uçak Motor Fabrikası’nda De Havilland lisansı altında Türkiye’de yapılmakta idi. 1949 yılında imalatına başlanan THK-15 Uğur uçakları için 100 adet sipariş verilmiştir.
Türk Hava Kurumu kayıtlarına göre, fabrikanın MKEK’ye devredilmesi ile MKEK–4 kodu ile
toplamda 84 adet üretilmiştir. Bunların 60 âdeti Türk Hava Kuvvetleri envanterine girmiştir. 3 adet uçak 1 Mart 1955 tarihinde Ürdün Hava Kuvvetlerine hediye edilmiştir. Kalan 57 uçak Hava Kuvvetleri’nde başlangıç eğitim uçağı olarak 1962 yılına kadar kullanılmıştır. Türk Hava Kurumu’nda ise THK-15 uçakları 1969 yılına kadar uçurulmuştur. Dolayısıyla 1949 - 1969 yılları arasında neredeyse 20 yıl gibi süre kullanımda kalmış olan THK-15 uçağının kalitesi anlaşılmaktadır.
THK–16 Jet Motorlu “Mehmetçik” Eğitim Uçağı:
İki kişilik, madeni gövdeli ilk eğitim için projelendirilmiş jet uçağı olup, proje safhasında kalmıştır. THK-5 ve THK-15 uçaklarından sonra THK-16 jet eğitim uçağı projesi, havacılık sanayimizin oldukça iyi bir seviyeye geldiğinin göstergesidir. THK-16 uçağında iki adet jet motoru, pilot mahalli iki kişilik ve metal yapısı ile dünya standartlarında tasarlanmıştır. Ancak tasarım aşamasında kalmıştır. THK Uçak fabrikasında uzun yıllar çalışmış ve sonra TUSAŞ kurucularından Y. Mühendis Yavuz Kansu, yazdığı kitap ve raporlarda THK-16 hakkında bilgiler vermiştir.
İstanbul Teknik Üniversitesinde uzun yıllar Öğretim üyeliği yapmış olan Y.Müh. Zafer Orbay, 1954 yılına kadar çalıştığı THK Etimesgut Uçak fabrikasında THK-16 Jet Eğitim uçağı projesinde tasarım mühendisi olarak çalıştığını bir çok konuşmasında ifade etmektedir. Zafer Orbay, 1940-1944 yılında Amerika’ya MIT’de Uçak mühendisliği eğitimi almış daha sonra İTÜ’de yüksek lisans yapmış ve THK Uçak ve Motor fabrikalarında çalışmıştır. Orbay, tasarım çizimleri tamamlanan “THK-16 projesinin son derece iyi ve o günün teknolojisine uygun olduğunu” söylemektedir. Projenin tepkili (jet) motorlu oluşu, teknoloji seviyesi bakımından 1950’li yıllarda Dünya havacılık sanayii seviyesini takip edildiğinin göstergesidir.
1947 yılında Truman planı ve 1948 yılında Marshall yardımı çerçevesinde 1950 yılında Amerika’dan birçok uçak hibe olarak Türkiye’ye gelmeye başlamıştır. Ardından Türkiye’nin uçak siparişleri Amerika’ya verilmeye başlamıştır. İlk sipariş verilen uçak ise T-33 jet eğitim uçağıdır. Bu esnada daha önce sipariş verilmiş olan 100 adet THK-15 uçağının üretimi ekonomik olmadıkları bahanesi ile 1954 yılından sonra durdurulmuştur. Bu nedenle Fabrikalarda çalışan ve o tarihte genç bir Mühendis olan Şükrü Er kitaplarında “fabrikalar kapatılmadı İflas ettirildi” demektedir.
Etimesgut Uçak Fabrikası, ikinci dünya savaşı esnasında üç vardiya halinde çalışarak Devlet Demir Yolları Lokomotiflerine ve Milli Savunma Bakanlığı’na tank ve bu gibi araçlar için parça imalatı yaptı. Uçak imalinde birçok başarı sağlayan ve kapanmaması için direnen Etimesgut Uçak Fabrikası ve Gazi Uçak Motoru Fabrikası 1952 yılında çıkarılan kanunla MKE’ne devredildi. 1954 yılında Uçak Motoru Fabrikası - Traktör Fabrikasına (halen Gazi Mahallesi’nde buluna Türk Traktör Fabrikası) ve Etimesgut Uçak Fabrikası ise tekstil makineleri üretimine dönüştürüldü. Böylece uçak ve uçak motor imalindeki bütün kazanımlar birkaç sene sonra ne yazık ki tarihe karıştır.
Günümüzde ise 1973 yılında kurulan TUSAŞ - Türk Havacılık ve Uzay Sanayii, ASELSAN ve
ROKETSAN gibi TSK Güçlendirme Vakfı kurumları ile kaybedilen endüstri tekrar kazanılmaya
çalışılmaktadır.
İsmail YAVUZ
Uçak Bakım ve Mekanik Sistemler Öğretmeni
TUSAŞ (TAI) Turkish Aerospace Industries Inc.[2007- 2022]
Commentaires