TOMTAŞ - Tayyare ve Motor Türk Anonim Şirketi ve Kayseri Tayyare Fabrikası

Havacılık tarihimizde bugüne kadar duymadıklarımızı bilmediklerimizi kenarda, köşede kalmış bilgileri sunmaya devam ediyoruz. Çok zengin olan havacılık tarihimiz, parlatılmayı bekleyen mücevher gibi beklemektedir. Cumhuriyetimizin ilanından hemen sonra uçak yaptığımızı, 28 Ocak 1925 günü başarıyla test uçuşunu yaptığını maalesef çok sınırlı kişi bilmektedir. Oysa Mustafa Kemal Atatürk’ün işaret ettiği “istikbal göklerdedir” hedefi ile birçok tamamen yerli proje ve %80-90 yerli imalat ile uçaklar yapılmış, fakat adeta bilinmesin diye de bir kenara sıkışmış kalmıştır.

İşte ihtiyacını duyduğumuz bu sayfalarda sizlere TOMTAŞ’ tan başlayıp TUSAŞ’ a kadar uzanan Cumhuriyet tarihimizin uçak sanayini sunmaya devam ediyoruz. Türkiye’de ilk Uçak Fabrikası Kayseri, aynı yıllarda Eskişehir, THK Etimesgut Uçak, THK Uçak Motor Fabrikaları, Kadıköy Vecihi HÜRKUŞ Tayyare İnşaa Fabrikası, Beşiktaş Nuri DEMİRAĞ Uçak Fabrikalarının yanında, Selahaddin Reşit ALAN, E. Ali YIDIZ, Mehmet KUM, Şükrü ER gibi uçak yapmış veya yapımında çalışmış kahramanların yaptıklarını ve yaşantılarını anlatacağız. Geçmişimizi bilmeliyiz yoksa geleceğimizi kuramayız. Geçmişte neler başardığımızı bilirsek, bugün kendimize daha çok güvenir ve daha çok başarılara imza atarız.

Aslında Türkiye’de ilk uçak 14 ayda 1924-1925 yılları arasında Gaziemir Tayyare Alayında Vecihi Hürkuş ve arkadaşları tarafından yapılmıştır.

İlk Uçak Fabrikalarımızı kuran TOMTAŞ 7 Eylül 1925 yılında Türk Tayyare Cemiyeti (T.H.K.) kurulduktan altı ay sonra % 51 hissesi Milli Müdafaa Vekaleti ve % 49 hissesi Alman Uçak yapımcısı JUNKERS firmasının olmak üzere merkezi Ankara da bir Anonim şirket olarak kurulmuştur. Başına Refik Koraltan getirilmiştir. Bu teşebbüs çerçevesinde, Kayseri ve Eskişehir’de iki uçak fabrikası kurulması planlanmıştır. Almanya’nın Hamburg limanından İskenderun’a getirilen malzemeler zor şartlar altında Kayseri’ye taşınarak konstrüksiyon hangarlar inşa edilmiş, makine ve tezgahlar ile elektrik santralı kurulmuştur. Personelin bir kısmı Almanya’ya eğitim için gönderilmiş, eş zamanlı olarak Kayseri Makinist Mektebi kurularak eğitimlere başlanmıştır. Aynı tarihte şirketin kuruluş sözleşmesi gereği Eskişehir Tayyare Fabrikası da inşa edilmiş ve daha çok bakım-onarım amacına yönelik olarak faaliyete geçmiştir.

Kayseri Tayyare Fabrikası o tarihlerde Dünyanın en büyük tesislerinden biri olarak 6 Ekim 1926 tarihinde Milli Savunma Bakanı Recep Peker tarafından törenle açılmıştır. 1927 yılında Kayseri de Türk Hava Kuvvetlerinin Junkers A–20, F–13 ve G–23 uçaklarının bakım, onarım ve revizyon işlemlerini yapmış, montaj hattında beş adet Ju A–20 montajına başlanmıştır. Kayseri uçak fabrikasında tarihi net belli olmamakla beraber 45 adet Ju A-20 montajı tamamlanmış ve Eskişehir Hava Üssüne teslim edilmiştir. Tecrübe uçuşları Baş Tecrübe Pilotu olan Vecihi Hürkuş tarafından yapılmıştır.

Maalesef kötü yönetim neticesinde Tomtaş krize girmiş ve sonrasında 3 Mayıs 1928 tarihinde şirketin faaliyetine son verilmiştir. Konu mahkemeye intikal etmiş, Junkers Firması ile Milli Savunma Bakanlığı arasında bir protokol yapılarak, tüm hisseler Türk Hava Kurumuna devredilmiştir.

1930 yılında fabrikada yeniden uçak revizyonuna başlanmıştır. 1932 yılında Milli savunma Bakanlığı ile Amerikan The Curtiss Aeroplane And Motor Company Inc. Firması ile sözleşme yapılmış ve “Curtiss Hawk ve Fledgling” uçaklarının üretimine başlanmış, toplam 32 adet Curtiss Hawk ve 6 adet Fledgling 2C üretilmiştir. 1933 yılında fabrika tamamen Milli savunma Bakanlığına Devredilmiştir. 1935 yılında 3 ayrı tipte 50 adet planör Türkkuşu için üretilmiştir.

1936 yılında Alman Gothaer Waggon Fabrik AG. ile lisans anlaşması yapılarak ilk 3 adeti kit halinde gelip monte ve kalan 43 adeti yerli imal edilmek üzere, Gotha 145A uçakları 1936-

1939 yıllarında toplam 46 adet üretilmiştir.

Yine 1936 yılında Polanya Panstwowe Zaklady Lotnicze Firması ile lisans anlaşması yapılmış ve 1937 yılından itibaren PZL-24A ve 24C uçaklarından 24 adet üretilmiştir.

1940 yılında İngiliz Philips And Powis Aircraft Ltd. Firmasıyla yapılan lisans anlaşması ile

Miles-Magister üretimine geçilmiş ve bu uçaktan da 24 adet üretilmiştir. Kayseri Uçak Fabrikasında yaklaşık 10 yılda 5 ayrı tipte yaklaşık olarak toplam 134 uçak üretilmiştir. Bu çivi yapamadığı iddia edilen Türkiye’nin Türk Uçak Sanayinin o dönemde kaydettiği müthiş gelişiminin somut bir kanıtıdır.Bu Atatürk Cumhuriyetinin başarılarından sadece biridir ve gelen on yılda THK Uçak ve THK Uçak Motor fabrikalarında bu başarıların çok daha fazlası yapılmıştır.

Tomtaş’ın kapatılmasını kitaplarında işleyen Vecihi Hürkuş, geçmişte yapılan hataların örnek olsun bir daha aynı hatalar yapılmasın diye, çalışma ve yönetim hatalarını, Hava Kuvvetlerine uçak satmaya çalışan yabancı firma temsilcilerinin neler yaptıklarını ve Havacılığımızın nasıl önünün kesildiğini anlatmış ve şöyle demişti. “ TOMTAŞ sabote edilmeyip normal mesaisine devam imkanı verilmiş olsaydı, Hava Kuvvetlerimiz hiçbir yabancı endüstriye ihtiyaç duymadan birliklerini hava araçlarıyla teçhiz edeceklerdi.” Aslında istenen ve Mustafa Kemal ATATÜRK tarafından işaret edilen başarı tamamen yerli uçağımızı ve motorunu yapmamızdır. Fakat o tarihte kurtuluş savaşından yokluk içinde çıkmış bir Türkiye için o günkü dünya teknolojik standartlarında uçak yapmayı lisans altında olmasına rağmen büyük bir başarı olarak görmeliyiz.

İsmail YAVUZ

Uçak Bakım ve Mekanik Sistemler Öğretmeni

TUSAŞ (TAI) Turkish Aerospace Industries Inc.[2007- 2022]

Kaynakça:

Bir Tayyarecinin Anıları, Vecihi Hürkus, Istanbul 2000

Teşebbüs Hürriyeti, Şükrü ER Ankara 1978

Gökteki Venüs M.Bahattin Adıgüzel Ankara 2004

Türk Havacılığında İz Bırakanlar M.Bahattin Adıgüzel Ankara 2006

Türkiye’nin Havacılık Efsanesi, Nuri Demirag , M.Fatih Dervisoglu, Ankara 2007.

Türk Savunma Sanayi Tarihi, Milsoft 2007